ایستاده های مهدوی

پدر و مادر به عنوان دو انسان فداكار و زحمتكش كه تمام بار مسئولیت های مربوط به تربیت فرزند را بر دوش دارند، در نزد خداوند از جایگاه منحصر به فردی برخوردار هستند به طوری كه در چندین آیه قرآن كریم، بر لزوم اطاعت و تكریم آنها فرمان داده شده است و ذات باری تعالی نام آنان را در ردیف نام خود قرار داده و بر رعایت مقام و منزلت آنها تأكید نموده است. در مقاله حاضر نویسنده ضمن تشریح موضوع احترام، به پاره ای از تأكیدات قرآن درخصوص ضرورت تكریم پاسداشت مقام پدر و مادر اشاره كرده است كه اینك با هم آن را از نظر می گذرانیم.
جایگاه احترام در جامعه و رفتارهای انسانی
احترام در حوزه كنش های ارتباطی از جایگاه خاصی برخوردار است. اصولا انسان های بی احترام نمی توانند اجتماعی را تشكیل دهند. از این رو احترام متقابل به عنوان عنصر و مولفه اصلی در ایجاد جامعه دارای جایگاه و اهمیت خاصی است. باحفظ حریم ها و حرمت هاست كه زمینه تعامل سازنده و مثبت میان دو شخص فراهم می شود. به هر حال دو شخص، شخصیت ها و اندیشه ها و خواسته ها و منافع و نیازهای مستقل و جداگانه ای دارند و گاه این تفاوت ها خود عامل مهمی برای اختلاف و جدایی است. از این رو برخی از اندیشمندان چون استاد مرتضی مطهری بر این باور هستند كه اصل، در میان انسان اختلاف است و تنها با بهره گیری از اصولی انسانی می توان آن را به اتحاد تبدیل كرد.
علامه طباطبایی خاستگاه و ریشه آن را در اصل استخدام می داند و بر این نكته تأكید می ورزد كه استخدام، خود عاملی مهم در ایجاد اختلافات و هم چنین ایجاد و پدیداری جوامع است. به این معنا كه دو شخص با دو شخصیت مستقل و متفاوت با یك دیگر، اختلاف طبیعی دارند ولی از آن جایی كه می كوشند منافع خود را كه به تنهایی قابل دست یابی نیست با استخدام و بهره گیری از دیگری برآورده سازند و لذا با دست كشیدن از برخی خواسته های كوچك تر و ریزتر و كوتاه آمدن از برخی دیگر، اجتماع را تشكیل می دهند تا با بهره گیری و استخدام دیگری به خواسته ها و منافع بزرگ تری دست یابند. البته استخدام و ایجاد اجتماع، پیامدهای نابهنجار و تضادهایی را به همراه دارد كه گاه به تنازع و حتی درگیری های خشونت آمیز می انجامد. از این روست كه قانون برای جلوگیری از افزایش اختلافات و تنازع به وجود آمد.
به هر حال اصول اجتماع بر پایه احترام متقابل و حفظ قانون و رعایت آن نهاده شده است. البته پیش از این كه قانون حضور یابد احترام متقابل است كه پایه های اجتماع را حفظ می كند و جامعه را معنا می بخشد. دو شخص، تنها زمانی نیاز به قانون می یابند كه نتوانند با توجه به اصول انسانی و ظرفیت های عاطفی و اخلاقی با یك دیگر تعامل سازنده داشته باشند و كنار بیایند.
زمانی قانون پا به میدان می گذارد كه عواطف و اصول اخلاقی انسانی نتواند تعامل را در موقعیت خود به درستی حفظ و برقرار كند. از این زمان است كه عقل به شكل قانون حضور می یابد و با اصول خشك و غیرعاطفی و احساسی می كوشد تا تعادلی میان دو سوی درگیری برقرار كند.
بنابراین احترام كه خاستگاهی عاطفی و احساسی دارد عاملی مهم و اساسی در حفظ تعادل اجتماعی و بقای ارتباط میان دو شخص و یا اشخاص و یا گروه های اجتماعی به شمار می آید.
خانواده، اجتماعی متفاوت
مسئله زن و شوهر در تحلیل قرآنی از هر اجتماع دیگری متفاوت است و تحلیل و تبیین دیگری دارد. اصولا نمی توان روابط زن و شوهر را براساس روابط اجتماعی ای سنجید و یا تحلیل كرد كه بیرون از دایره زن و شوهری هستند.
زن و شوهر در تحلیل قرآنی تنها برای استخدام اجتماع، خانواده تشكیل نمی دهند تا اصول اجتماعی آن را همانند دیگر اجتماع فرض كرد و یا اصول اجتماعی بیرون از دایره خانواده را بدان تعمیم و گسترش داد. بررسی این مطلب فرصت دیگری را می طلبد ولی در كوتاه سخن می توان گفت كه خانواده از نظر قرآن تنها نهادی است كه بر پایه عاطفه و احساس شكل می گیرد و مرد در تحلیل قرآنی تنها با زن آرامش و سكونت می یابد و زن بی مرد اصولا قوام نمی یابد و بی بهره گیری از تكیه گاهی به نام شوهر اصولا نمی تواند برپا باشد. از این رو زن برای قوام خویش به مرد نیاز ذاتی دارد و مرد برای دست یابی به آرامش درون، نیاز ذاتی به زن دارد بر این اساس اجتماع زن و شوهر را نمی توان در دایره دیگر اجتماع دید. اصول و معیارهای ایجادی و پایداری آن با دیگر اجتماعات، تفاوت اساسی دارد و تنها وجه مشابهت آن در همان جمع و اجتماع دوتن البته با دو جنسیت مخالف و متفاوت یعنی زن و مرد است.
هر اجتماعی حتی اجتماع زن و شوهر و خانواده (دراین جا شامل فرزندان نیز می شود) براساس اصل احترام متقابل قوام می یابد و پایدار می گردد. از این روست كه احترام در همه حوزه های اجتماعی از خرد تا كلان نقش سازنده و اساسی ایفا می كند.
احترام در آموزه های قرآنی
احترام از واژه های غیرمصرح قرآنی است كه از ریشه حرم و حرمت گرفته شده. حریم چاه به معنای آن محدوده ای است كه نمی توان بدان نزدیك شد و كسی حق تصرف و حفر چاه دیگر در آن محدوده را ندارد.
حرمت شخص به معنای چیزی است كه شخص از آن حمایت و دفاع می كند. احترام براین اساس چنان كه در اصطلاحات عرفی نیز آمده به معنای تعظیم و تكریم و گرامی داشت شخص است كه بی ارتباط با معنای لغوی آن نیست؛ زیرا شخص یا هر چیز دیگری كه محل احترام است، از نظر مردم دارای حرمت و حریمی است كه می بایست آن را حفظ كرده و هتك آن نكرد.
چنان كه گفته شد در قرآن این اصطلاح با لفظ احترام به كار نرفته ولی مفهوم آن به شكل اصطلاحات دیگر و یا بیان مصداقی احترام، تبیین و توصیه شده است. از این رو در آیات قرآنی سخن از حرام به معنای محترم شمردن ماه های خاص (توبه آیه 5)، نفس و جان آدمی (انعام آیه 151) خانه خدا (مائده آیه 97) و نیز تكریم (علق آیه 3 و اسراء آیه 70) و احسان و نیكوكاری (بقره آیه 83 و نساء آیه 36) و توقیر و بزرگداشت (فتح آیه 9) و تعزیز (همان) و تعظیم (حج آیه 30 و 32)، بسیار آمده كه همه این ها همان مفهوم احترام اصطلاحی را به گونه ای بازگو می كند.
قرآن در برخی از موارد با بیان مصادیق، به بازگویی احترام پرداخته و با تبیین موضوعی و مصداقی، مردمان را به عملی كردن احترام توجه داده است. به سخن دیگر احترام را تنها در حوزه گفتاری نگه نداشته و به حوزه عمل و رفتار اجتماعی سوق داده است تا شخص در كنش ها و واكنش های رفتاری، هنجار خاصی را به عنوان احترام مراعات نماید. به عنوان نمونه همان گونه كه از صلوات فرستادن بر پیامبر به زبان و دل به عنوان نوعی احترام و تكریم آن حضرت(صلی الله علیه و آله و سلم) یاد كرده (احزاب آیه 56 و نور آیه 27) و یا از سلام و تحیت گفتن زبانی سخن گفته است، (نساء آیه 86) از سجده كردن (یوسف آیه 100) اذن و پیش اجازه (احزاب آیه 53 و نور آیه 27) به عنوان نمودهای خارجی و عملی احترام یاد نموده است.
عدم تقدم بر دیگری، بلند نكردن صدا در برابر دیگران و آرام سخن گفتن، از دیگر نمونه های مصداقی احترام است كه قرآن به آن اشاره كرده است.این آیات هرچند كه درباره چگونگی احترام گزاری به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است ولی می توان آن را به دیگر افراد نیز تعمیم داد.
در عرف مردم، روش های دیگری برای احترام وجود دارد كه هریك با توجه به سنت ها و آداب اجتماعی و فرهنگی مردم هر منطقه و یا هرجامعه متفاوت است. بلند شدن و یا دست به سینه بودن و یا بوسیدن پای والدین از نمونه هایی است كه در جوامع مختلف برای احترام گذاشتن استفاده می شود.
انسان، نیازمند احترام
انسان به طور طبیعی احساس نیاز می كند كه مورد توجه و احترام و تكریم قرار گیرد. گرایش ذاتی انسان به این است كه آبرومند و با كرامت و با شخصیت و اعتبار اجتماعی باشد و از سوی مردم تكریم شود و آبروی وی حفظ و حرمت هایش پاس داشته شود. در داستان یوسف و زن عزیز مصر به این نكته به روشنی اشاره شده است. با آن كه عمل خلاف و ناهنجاری از سوی همسر عزیز صورت گرفته اما وی از یوسف(علیه السلام) می خواهد كه به پاسداشت آبرو و حیثیت اجتماعی از بیان داستان و رخداد خودداری كند. (یوسف آیه 29) هم چنین حضرت لوط(علیه السلام) از مردم خویش می خواهد كه به خاطر حفظ احترام و پاسداشت آن، از تعرض به میهمانان وی خودداری كرده و او را نزد میهمانانش شرمنده نسازند. (حجر آیه 68 و 69)
قرآن از مردم می خواهد كه برای حفظ آبرو و حرمت و احترام خویش به اعمالی نپردازند كه موجبات خواری و بی احترامی شان را فراهم می آورد و آبروی آنان را در دنیا و آخرت از بین می برد. (نور آیه 4 و 23 و نیز نساء آیه 148 و زمر آیه 25)
از نظر قرآن احترام به دیگران و بی احترامی به آنان دارای آثار وضعی و تكلیفی و نیز پاداش و كیفر خاصی است. در برخی از آیات قرآنی به اثر وضعی بی احترامی، اهانت و تحقیر دیگران در آخرت اشاره شده است. (مطففین آیه 29 تا 36) در برخی دیگر نیز اشاره شده كه كاهش نعمت و عدم جلب سود و یا خیر، به علت و سبب بی احترامی و عدم پاسداشت امری بوده است كه می بایست حرمت و احترام آن نگه داشته می شد. (حج آیه 30)
جایگاه تكریم پدر و مادر در نزد خداوند
احسان و تكریم به پدر و مادر از جایگاه بسیار بلندی برخوردار است و خداوند همواره پس از بیان حكم وجوب پرستش خدای یگانه، به احترام و تكریم پدر و مادر اشاره كرده و حكم می كند: و بالوالدین احسانا (بقره آیه 83 و نیز نساء یه 36)
قرآن در آیه 83 سوره بقره احسان به پدر و مادر را به عنوان پیمان خداوند با بنی اسرائیل یاد كرده است و می فرماید: و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لاتعبدون الاالله و بالوالدین احسانا؛ و هنگامی كه از بنی اسرائیل پیمان و عهد گرفتیم كه جز خدا را نپرستند و به پدر و مادر احترام گذارند و احسان و نیكی كنند.
در این آیه و نیز در چهار مورد دیگر از جمله در سوره اسراء آیه 23 هنگامی كه خداوند به مردمان فرمان می دهد كه تنها او را بپرستند، بی درنگ حكم و فرمان احسان و نیكی به پدر و مادر را مطرح می سازد كه بیانگر میزان اهمیت و جایگاه احسان به پدر و مادر در پیشگاه خداوند است. به این معنا كه پرستش خدای یگانه و احسان به والدین در كنار هم آمده تا مردمان از جایگاه پدر و مادر آگاه شوند.
اگر خداوند به عنوان آفریدگار و پروردگار می بایست پرستش شود، پدر و مادر نیز به عنوان واسطه فیض وجود و نعمت های خداوندی بر انسان، باید مورد احترام و احسان قرار گیرند. از این رو خداوند امور چندی را كه می تواند نسبت به خدا و پدر و مادر به جا آورده شود در كنار هم می آورد. به سخن دیگر اگر عبودیت و پرستش كسی غیر از خدا جایز بود آن شخص همان والدین هستند و از آن جایی كه چنین امری كفر و شرك است خداوند فرمان می دهد كه به جای پرستش ایشان در حق آنان احسان شود. احسان، برترین حالتی است كه پس از پرستش می توان تصور كرد. به این معنا كه احسان مرتبه دوم پرستش است و اگر پرستشی به غیر خدا جایز بوده حكم به آن می شد و چون امكان پذیر نیست مرتبه دوم آن مورد تأكید قرار گرفته است. امور دیگری كه جایز است انسان هم نسبت به خدا و هم غیر خدا به جا آورد، خداوند در آیات قرآنی به آنها فرمان داده و از مردمان خواسته است تا آنها را انجام دهند. از این رو در آیه 14 سوره لقمان فرمان می دهد: ان اشكر لی و لوالدیك؛ از من و پدر و مادرتان تشكر كنید.
برخی از مفسران باتوجه به نكره بودن احسان در آیه 23 سوره اسراء بر این باورند كه نكره آوردن به معنای آن است كه فرزندان می بایست در همه امور در حق آنان مراعات احسان را بكنند و چیزی را فروگذار نكنند. این حكم قرآنی اختصاصی به مؤمنان نداشته و همه انسان ها را دربرمی گیرد. قرآن به این شیوه دیگرانی را كه ایمان به قرآن و خدا ندارند تشویق می كند كه حداقل در حق پدر و مادر خویش به حكم وظیفه انسانی، احسان و احترام بگذارند.
روشهای احسان و تكریم والدین
احسان و احترام به پدر و مادر باتوجه به سنت ها و فرهنگ ها متفاوت است ولی اصولی انسانی است كه می توان در همه جا آن را یافت و بدان پای بند بود.
برخورد پسندیده براساس عرف هر جامعه و به كارگیری واژگان زیبا و شیوا، تواضع و فروتنی در برابر آنان، مهربانی و محبت، دعای خیر كردن برای ایشان، دوری از درشت گویی و یا حتی به كار نبردن واژه اف و خسته شدم و آخ و دیگر اصوات نابهنجاری كه ایشان را ناخوش آید از جمله روش های احسان و اكرام و احترام به پدر و مادر است.
فریاد زدن و درشتی كردن و اف و اخ كردن و اعتراض نمودن و دشنام و ناسزا دادن و پیشی گرفتن از ایشان در نشستن و دراز كشیدن و امور دیگر می تواند از مصادیق بی احترامی به آنها باشد كه می بایست از آنها پرهیز كرد.اطاعت كامل از پدر و مادر امری است كه قرآن بدان فرمان داده و تنها موردی كه استثنا شده و شخص می تواند از دستور پدر و مادر اطاعت نكند و با حفظ احترام ایشان از آن سرپیچی كند دستور آنها به كفر خداست كه در این مورد می توان از حكم و فرمانشان اطاعت نكرد. اما در همأ موارد دیگر می بایست از ایشان اطاعت كرد و فرمان برد.
در روایت اهل بیت(علیه السلام) احترام به پدر و مادر و احسان به ایشان به معنای برخورد نیكو و رسیدگی به نیازهای آنان پیش از درخواست، و ابراز قول كریم به معنای طلب مغفرت آمده است.
تعبیر جناح الذل نیز نگاه با رأفت و رحمت و دوری از نگاه های تیز و تند و بلند نكردن صدا و بالا نبردن دست و پیش نیفتادن از آنان معنا شده است. (كافی ج2 ص715 تا 316) بر جای بلند و برتر نشاندن از دیگر روش های تكریم و احسان به پدر و مادر و احترام نهادن به آنان است كه از آیه 010 سوره یوسف می توان آن را به دست آورد.به هر حال تكریم و احترام به پدر و مادر امری است كه بیش از هر كار دیگری بدان تأكید شده و نمی توان از آن چشم پوشید. نادیده گرفتن و بی احترامی به ایشان در این دنیا موجب می شود تا شخص گرفتار مصیبت ها و بلایا گردد و خیر و بركت از زندگی او برود و در آخرت نیز خوار و ذلیل شود.